Ρένος Κωνσταντίνου, θεολόγος

Έχουμε εισέλθει ήδη από τις 15 Νοεμβρίου στην περίοδο της νηστείας προ της μεγάλης εορτής της Θείας Ενανθρωπήσεως. Η νηστεία δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά μέσο και τρόπος πνευματικής ανατάσεως. Δεν είναι απλά η αλλαγή στη διατροφή μας και η αποχή από κάποια είδη τροφίμων, αλλά νηστεία σημαίνει και αποξένωση από το κακό, προσευχή και γενικά πνευματική άσκηση. Η νηστεία και οι ακολουθίες της Εκκλησίας μας, ιδιαίτερα το Σαρανταλείτουργο, σκοπό έχουν να μας προετοιμάσουν ψυχικά, αλλά και σωματικά, για τα Χριστούγεννα. Ας εξετάσουμε όμως λίγο αναλυτικότερα τη νηστεία και πώς πρέπει αυτή να γίνεται.

Να τονίσουμε καταρχήν ότι η νηστεία αποτελεί πανάρχαιο θεσμό καθιερωμένο από τον ίδιο τον Θεό και μάλιστα από την αρχή της ζωής των Πρωτόπλαστων. Η εντολή που έδωσε ο Θεός στους πρωτοπλάστους ήταν να μην φάνε από το δέντρο της γνώσης του καλού και πονηρού. Η νηστεία είναι η μία από τις δύο πρώτες εντολές που έλαβε ο Αδάμ και η Εύα από τον Θεό μέσα στον Παράδεισο: «από το δένδρο της γνώσεως του καλού και του κακού δεν θα φάτε»(Γεν. 2,17). Με «όπλο» τη νηστεία όφειλαν να συνηθίσουν οι άνθρωποι στην υπακοή προς τον Θεό και την Πάλη κατά του διαβόλου.

Ο Μέγας Βασίλειος αναφέρει σχετικά με το θέμα αυτό: «Όταν ο Θεός είπε δεν θα φάγετε στους πρωτόπλαστους τους έβαλε Νόμο Νηστείας και Εγκράτειας. Εάν η Εύα δεν έτρωγε από τον καρπό του δένδρου εκείνου, δεν θα είχαμε σήμερα ανάγκη από τη νηστεία» (Μέγας Βασίλειος, Λόγος Α΄ για τη νηστεία), «διότι δεν έχουν ανάγκη ιατρού οι υγιείς, αλλά οι άρρωστοι» (Μτθ. 9,12).

Ο Χριστός είναι το καλύτερο παράδειγμα νηστευτού ανθρώπου. Διδάσκει τη νηστεία αφενός με το δικό Του παράδειγμα, αφού νήστευσε 40 μέρες στην έρημο και αντιμετώπισε τους πειρασμούς του διαβόλου. Ο Χριστός μάλιστα ως όπλα κατά του διαβόλου ορίζει την προσευχή και τη νηστεία (Ματθ. 17,11). Στο κατά Ματθαίον ευαγγέλιο ο Κύριος αναφέρεται στην έννοια της αληθινής νηστείας και συγκεκριμένα επισημαίνει ότι: «Όταν νηστεύετε, να μη γίνεστε σκυθρωποί, όπως οι υποκριτές, που παραμορφώνουν την όψη τους για να δείξουν στους ανθρώπους πως νηστεύουν. Σας βεβαιώνω πως έτσι έχουν κιόλας λάβει την ανταμοιβή τους. Εσύ, αντίθετα, όταν νηστεύεις, περιποιήσου τα μαλλιά σου και νίψε το πρόσωπό σου, για να μη φανεί στους ανθρώπους η νηστεία σου, αλλά στον Πατέρα σου, που βλέπει τις κρυφές πράξεις, θα σου το ανταποδώσει φανερά» (Μτθ.6,16-18). «Τρέξε λοιπόν», προσθέτει ο Μ. Βασίλειος, «με χαρά στη δωρεά της νηστείας. Η νηστεία άλλωστε είναι αρχαίο δώρο, που δεν παλιώνει και δεν γηράσκει, αλλά πάντοτε ανθίζει για να φέρει ώριμους καρπούς» (Μέγας Βασίλειος, Λόγος Α΄ για τη νηστεία).

Ο Ιωάννης ο Πρόδρομος είναι ένας από τους μεγαλύτερους ασκητές. «Η ζωή του υπήρξε μια συνεχής νηστεία», λεει ο Μ. Βασίλειος, «δεν είχε ούτε κρεβάτι, ούτε τραπέζι, ούτε καλλιεργήσιμη γη, ούτε βόδι για όργωμα, ούτε αρτοποιό, ούτε τίποτε άλλο από τα πράγματα της γης. Για τούτο και ο Κύριος είπε ότι «μεταξύ των γεννηθέντων από τις γυναίκες μεγαλύτερος δεν έχει φανεί άλλος από τον Ιωάννη τον Βαπτιστή» (Μτθ.11,11).

Έπειτα, ο απόστολος Παύλος κατάφερε να ανεβεί στον τρίτο ουρανό εφόσον στην επίγεια ζωή του πέρασε μέσα από διωγμούς και διώξεις, επειδή δίδασκε το Ευαγγέλιο, καθώς και λόγω του ότι τηρούσε αυστηρή νηστεία (Β΄Κορ.11,27∙12,2).

Σύμφωνα με τους ιερούς κανόνες του Κανονικού Δικαίου της Ορθόδοξης Εκκλησίας, νηστείες ονομάσθηκαν οι μέρες κατά τις οποίες οι πιστοί οφείλουν να απέχουν από τις ηδονές του βίου και ορισμένων τροφών και ποτών. «Η αληθινή νηστεία», λεει ο Άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης, «και ευπρόσδεκτη στον Θεό, είναι η χαλιναγώγηση των παθών» (Γέροντας Κλεόπας Ηλίε).

Η μεγαλύτερη και ανώτερη νηστεία είναι αυτή που γίνεται σύμφωνα με την διδασκαλία της Αγίας Γραφής, δηλαδή πρέπει να συνοδεύεται από την ταπείνωση, την ελεημοσύνη, την εγκράτεια των αισθήσεων και των λογισμών. Η νηστεία χαρακτηρίζεται από τους Πατέρες της Εκκλησίας μας ως πτέρυγα της προσευχής, η οποία μαζί με την ελεημοσύνη ανεβάζει τον άνθρωπο μέχρι το θρόνο του Θεού ( Γέροντας Κλεόπας Ηλίε). Κατά τους Πατέρες και Αγίους της Εκκλησίας μας, ο σκοπός της νηστείας είναι η χαλιναγώγηση των παθών, η πνευματική ενδυνάμωση και η καταπολέμηση των δαιμονικών προσβολών. Τελικό αποτέλεσμα είναι η κατάνυξη του ανθρώπου, ο φωτισμός του αλλά και η παράλληλη κάθαρση της ψυχής του.

Σε περιόδους νηστείας, η σωματική νηστεία πρέπει να συνδυάζεται με περισσότερη προσευχή και μελέτη της Αγίας Γραφής καθώς και άλλων χριστιανικών βιβλίων, με μεγαλύτερη ευαισθησία και προθυμία προσφοράς προς όλους εκείνους που μας έχουν ανάγκη, με όσον το δυνατόν μεγαλύτερη αποχή από τα αμαρτήματα, με Εξομολόγηση και Θεία Κοινωνία.

Ασφαλώς, για οποιεσδήποτε δυσκολίες που μπορεί να συναντήσει κανείς κατά τη διάρκεια της νηστείας, είναι απαραίτητο να συμβουλεύεται τον Πνευματικό του, ο οποίος θα τον καθοδηγεί και θα τον διευκολύνει στην προσπάθειά του, επιτρέποντας, ανάλογα με την περίπτωση, σε ορισμένους να καταλύσουν κάποια επιπλέον τρόφιμα.

Σύμφωνα με τον Μέγα Βασίλειο, στο Λόγο Α’ Περί Νηστείας, δεν πρέπει κάποιος να περιορίζει το καλό της νηστείας στην αποχή μόνο από τα φαγητά, εφόσον η αληθινή νηστεία είναι αποξένωση από τα κακά. Ως εκ τούτου θα πρέπει «να λύσεις τα δεσμά της αδικίας (Ησ. 63,6), θα πρέπει να συγχωρέσεις τον πλησίον για την λύπη και για τα χρέη. Να μη νηστεύεις χάριν διαμάχης και φιλονικίας(Ησ. 63,4). Δεν τρως κρέατα αλλά τρως τον αδελφό σου. Δεν πίνεις οίνο αλλά δεν είσαι εγκρατής στις ύβρεις. Περιμένεις το βράδυ για να λάβεις τροφή, αλλά ξοδεύεις την μέρα στα δικαστήρια…».

Συνεπώς, θα ήταν σχήμα οξύμωρο να στερούμαστε τις υλικές τροφές, αλλά να μην μπορούμε να δίνουμε συγχώρεση στους συνανθρώπους μας. Η αληθινή νηστεία άλλωστε προϋποθέτει την πλήρη αποξένωση από όλα τα δαιμόνια που εποφθαλμιούν προκειμένου να καταδυναστεύσουν τους πιστούς μέσω των αδυναμιών τους (ζήλια, φθόνος, αντιδικίες).

Ο Άγιος Νήφωνας, παρατηρούσε όσους κοινωνούσαν. Άλλων τα πρόσωπα μαύριζαν μόλις έπαιρναν τα Θεία Μυστήρια, ενώ, άλλων έλαμπαν σαν τον ήλιο. Οι άγγελοι παρακολουθούσαν από κοντά την Αγία Μετάληψη. Όταν κοινωνούσε κάποιος ευσεβής, τότε του έβαζαν στο κεφάλι ένα στεφάνι. Όταν πλησίαζε κάποιος αμετανόητος – ασεβής, γύριζαν αλλού το πρόσωπό τους με φανερή αποστροφή. Τότε τα Άχραντα Μυστήρια σαν να εξαφανίζονταν από την Αγία Λαβίδα, έτσι που ο ασεβής φαινόταν να μην παίρνει μέσα του το Σώμα και Αίμα του Χριστού.

Ως εκ τούτου, για να επιτρέψει ο Κύριος να γίνουν αποδεκτά τα Άχραντα Μυστήρια και οι άγγελοι να τοποθετήσουν το στεφάνι πάνω, στους νηστεύσαντες, το κεφάλι, θα πρέπει να πληρούνται τα όσα αναφέραμε πιο πάνω και τα οποία ορίζουν η Αγία Γραφή και Παράδοση της Εκκλησίας μας. Πρίν από τη Θεία Μετάληψη πρέπει να προηγηθεί μετάνοια, νηστεία και προσευχή.

Μέσω της νηστείας, λοιπόν, είναι δυνατός ο επανερχομός μας στον παράδεισο, για το λόγο αυτό δεν πρέπει να μιμηθούμε την παρακοή της Εύας, αλλά να μιμηθούμε το πτωχό και περιφρονημένο Λάζαρο, τον οποίο οι άγγελοι πήγαν κοντά στον Αβραάμ (Λκ. 16, 20-31). Άλλωστε η νηστεία «γεννά προφήτες, δυναμώνει δυνατούς, κάνει σοφούς τους νομοθέτες, είναι καλό φυλακτήριο της ψυχής, στο σώμα ασφαλής σύνοικος, όπλο στους ανδρείους, γυμναστήριο στους αθλητές. Αυτή αποκρούει τους πειρασμούς, αυτή προετοιμάζει προς την ευσέβεια, συγκάτοικος της νηφαλιότητας, δημιουργός της σωφροσύνης. Στους πολέμους κάνει ανδραγαθήματα, στην ειρήνη διδάσκει την ησυχία» (Μέγας Βασίλειος, Λόγος Α΄ για τη νηστεία).

Κάποιοι από εμάς έχουμε την εντύπωση ότι η νηστεία είναι μόνο για τους κληρικούς, τους μοναχούς και τους ασκητές. Τουναντίον η νηστεία είναι όπλο «ισχυρό» εναντίον του διαβόλου και ο διάβολος δεν κάνει διακρίσεις, αρέσκεται στο να είναι πολέμιος όλων. Αυτό μας το διαβεβαιώνει ο ίδιος ο Χριστός: «αυτό το δαιμονικό γένος δεν βγαίνει (δεν πολεμείται) παρά μόνο με προσευχή και νηστεία» (Μτ. 17, 21). Οπόταν και εμείς πρέπει να νηστεύουμε για να αντιμετωπίσουμε τις δυνάμεις του κακού, όπως και ο Δανιήλ, ο οποίος με τη νηστεία «έσβησε τη δύναμη της φωτιάς, έφραξε τα στόματα των λιονταριών» (Εβρ. 11, 33-34). Έτσι, λοιπόν ας αποτελέσει παράδειγμα σε εμάς ο Δανιήλ, «ο άνδρας των επιθυμιών, αυτός που για τρεις εβδομάδες δεν έφαγε ψωμί και δεν ήπιε νερό(Δανιήλ 10, 2-3) δίδαξε και στα λιοντάρια να νηστεύουν, όταν κατέβηκε στο λάκκο( Δανιήλ 6,16-22). Διότι σαν από πέτρα ή χαλκό ή κάποια άλλη στερεά ύλη να ήταν κατασκευασμένος, τα λιοντάρια δεν μπορούσαν να μπήξουν τα δόντια τους. Επομένως η νηστεία αφού ενδυνάμωσε το σώμα του ανδρός, όπως η βαφή το σίδηρο, το έκανε αδάμαστο στα λιοντάρια, διότι δεν άνοιγαν το στόμα κατά του Αγίου» (Μέγας Βασίλειος, Λόγος Α΄ για τη νηστεία).