αποσπάσματα από άρθρο του Θεολόγου – Καθηγητού Λάμπρου Κ. Σκόντζου,
Συνοδοιπόροι του θείου πάθους

Επιμέλεια: Διάκονος Επιφάνιος Παπαντωνίου

Στην Ορθόδοξη Εκκλησία, μεγάλοι ποιητές και μουσουργοί όπως οι Σωφρόνιος Ιεροσολύμων, Κοσμάς Μαϊουμά, Ιωάννης Δαμασκηνός, Ανδρέας Κρήτης, Κασσιανή ή Κασσία κ.α, συνέθεσαν υπέροχους ύμνους και καταπληκτικές ακολουθίες για ολόκληρη την περίοδο της Μεγάλης Σαρακοστής, με αποκορύφωμα την Μεγάλη Εβδομάδα. Ολόκληρη η υμνολογία του Τριωδίου είναι προσαρμοσμένη στο πνεύμα της μετάνοιας και της συντριβής του κάθε αμαρτωλού και στην εν Χριστώ απολύτρωση.

Οι ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας είναι φτιαγμένες έτσι ώστε να διεγείρουν στους πιστούς διάθεση μετάνοιας. Παρατηρούμε επίσης να υπάρχει μέσα σ΄ αυτές ένα θαυμάσιο πλέξιμο των εβραϊκών Ψαλμών με τα χριστιανικά τροπάρια, των Προφητειών και άλλων περικοπών της Παλαιάς Διαθήκης με τα Ευαγγέλια και τους Αποστόλους της Καινής Διαθήκης. Για μια εμφανέστερη και δραματουργική παρακολούθηση των κοσμοσωτηρίων γεγονότων που συνέβησαν τότε, συμπυκνωμένα σε μία εβδομάδα, διαμορφώθηκε η ακολουθία του Ιερού Νιπτήρος και η μεγάλη ενότητα των 15 Αντιφώνων με τα 12 Ευαγγέλια που εξιστορούν το Θείο Πάθος μέχρι την ύψωση του Χριστού στον Σταυρό.

Ήδη από την Κυριακή των Βαΐων το βράδυ, όπου τελείται ο Όρθρος της Μ. Δευτέρας και εισερχόμαστε ουσιαστικά στην Αγία και Μεγάλη Εβδομάδα, η Εκκλησία μας προβάλει τον Νυμφίο Χριστό. Η εικόνα του Νυμφίου τοποθετείται στο μέσον του ναού όπου παραμένει μέχρι και το βράδυ της Μεγάλης Τετάρτης. Από το γεγονός αυτό και τους ύμνους που δεσπόζουν τις τρεις μέρες αυτές, προήλθε και η ονομασία της ακολουθίας. Μέσα από τα ιερά ευαγγέλια, προβάλλει μπροστά μας μια πολύ καλή πνευματική άσκηση, για να μη φεύγει από τη σκέψη μας η επερχόμενη μεγάλη και επιφανής και συγχρόνως φοβερή ημέρα της Δευτέρας Παρουσίας του Κυρίου. Ο Χριστός έρχεται ως Νυμφίος απροσδόκητα, «εν τω μέσω της νυκτός». Χαρακτηριστικός ο ύμνος και παραστατικός πλήρως, ικανός να μιλήσει στη ψυχή του κάθε ανθρώπου «και μακάριος ο δούλος, ον ευρήσει γρηγορούντα, ανάξιος δε πάλιν, ον ευρήσει ραθυμούντα» και να την καλέσει σε εγρήγορση «Βλέπε ουν ψυχή μου, μη τω ύπνω κατενεχθής, ίνα μη τω θανάτω παραδοθής, και της βασιλείας έξω κλεισθής, αλλά ανάνηψον κράζουσα….».

Ακολουθούν τα καθίσματα «Τα πάθη τα σεπτά…» , «Αόρατε κριτά…» και «Των παθών του Κυρίου τας απαρχάς…», εισαγωγικά του Θείου Πάθους. Μετά την ανάγνωση του ιερού Ευαγγελίου ψάλλεται ο περίφημος κανόνας «Τω την άβατον κυμαινομένην θάλασσαν…» ποίημα του Αγίου Κοσμά του Μελωδού. Παρεμβάλλεται το κοντάκιο «Ο Ιακώβ ωδύρετο του Ιωσήφ την στέρησιν…». Ακολουθεί το κατανυκτικότατο εξαποστειλάριο «Τον νυμφώνα σου βλέπω Σωτήρ μου κεκοσμημένον…». Την Μεγάλη Εβδομάδα ο καθένας μας, νιώθει ότι δεν είναι έτοιμος για την μεγάλη γιορτή του Κυρίου (το Πάσχα) και ότι η στολή της ψυχής του είναι σχισμένη και λερωμένη από τις αμαρτίες του. Έτσι παρακαλεί τον Σωτήρα και Λυτρωτή Ιησού Χριστό «ένδυμα ουκ έχω, ίνα εισέλθω εν αυτώ· λάμπρυνόν μου την στολήν της ψυχής, φωτοδότα, και σώσον με».

Στους Αίνους ψάλλονται τα περίφημα τροπάρια, ποιήματα επίσης του Αγίου Κοσμά «Ερχόμενος ο Κύριος προς το εκούσιον πάθος…», «Φθάσαντες, πιστοί, το σωτήριον πάθος Χριστού του Θεού…». Στα υπέροχα τροπάρια των αποστίχων, ποιήματα του αυτού πατρός, γίνεται μνεία του επεισοδίου με τους υιούς Ζεβεδαίου, οι οποίοι ζητούσαν πρωτοκαθεδρία στη βασιλεία του Χριστού. «Κύριε προς το μυστήριον το απόρρητον της σης οικονομίας…», «Κύριε, τα τελεώτατα φρονείν τους οικείους παιδεύων μαθητάς, μη ομοιούσθε τοις έθνεσιν έλεγες…» και το δοξαστικό «Δευτέραν Εύαν την Αιγυπτίαν ευρών ο δράκων δια ρημάτων, έσπευδε κολακίαις υποσκελίσαι τον Ιωσήφ…», αναφέρεται στο γεγονός του πάθους του Παγκάλου Ιωσήφ.

Η υμνολογία της Μεγάλης Τρίτης είναι και αυτή καταπληκτική. Η ακολουθία του Όρθρου, αρχίζει και πάλι με το κατανυκτικό τροπάριο «Ιδού ο Νυμφίος έρχεται εν τω μέσω της νυκτός…». Ακολουθούν τα υπέροχα καθίσματα, ποιήματα του Αγίου Ρωμανού του Μελωδού «Τον Νυμφίον αδελφοί αγαπήσωμεν…», «Βουλευτήριον, Σωτήρ, παρανομίας κατά σου…» και το υπέροχο τροπάριο «Ο Ιούδας τη γνώμη φιλαργυρεί κατά του διδασκάλου ο δυσμενής…». Ακολουθεί η ευαγγελική περικοπή, η οποία περιέχει τα φοβερά «ουαί» του Κυρίου κατά των υποκριτών Φαρισαίων. Το κοντάκιο «Την ώραν, ψυχή, του τέλους εννοήσασα…», καθώς και ο Οίκος «Τι ραθυμείς, αθλία ψυχή μου;…» είναι σχετικά με το περιεχόμενο της ημέρας.

Τα τροπάρια των Αίνων, ποιήματα των Αγίου Κοσμά του Μελωδού και Ιωάννου μοναχού, «Εν ταις λαμπρότησι των αγίων σου πως εισελεύσομαι ο ανάξιος;…», «Ο τη ψυχή ραθυμία νυστάξας…» και «Του κρύψαντος το τάλαντον…», όπως και τα τροπάρια των Αποστίχων «Δεύτε πιστοί επεργασώμεθα προθύμως τω Δεσπότη…», «Όταν έλθης εν δόξη μετ’ αγγελικών δυνάμεων…» και «Ο Νυμφίος ο κάλλει ωραίος παρά πάντας ανθρώπους…» είναι σχετικά με την περικοπή της παραβολής των δέκα Παρθένων. Προτρέπουν με άκρατο λυρισμό τους πιστούς να μιμηθούν τας φρονίμους Παρθένας ο καθένας με τον δικό του αγώνα, προσδοκώντας την ώρα της συναντήσεώς μας μαζί του, ώστε να μη μείνωμεν έξω «του νυμφώνος Χριστού». Τέλος το καταπληκτικό δοξαστικό, ποίημα και αυτό του αγίου Κοσμά, «Ιδού σοι τάλαντον ο Δεσπότης εμπιστεύσει, ψυχή μου, φόβω δέξαι το χάρισμα…» αναφέρεται στην άλλη επίσης παραστατική παραβολή του Κυρίου, αυτή των Ταλάντων.

Τους ύμνους της Μ. Τετάρτης χαρακτηρίζουν οι πλούσιες εικόνες, οι διάλογοι και οι αντιθέσεις. Ο Όρθρος ξεκινάει ξανά με το «Ιδού ο Νυμφίος έρχεται…» και ακολουθούν τα υπέροχα καθίσματα «Πόρνη προσήλθε σοι…», «Ιούδας ο δόλιος φιλαργυρίαν ερών…» και το καταπληκτικό «Η πόρνη εν κλαυθμώ ανεβόα, οικτίρμων…». Στο κοντάκιο παρουσιάζεται ο κάθε άνθρωπος αμαρτωλός να βρίσκεται στη θέση της πόρνης. Ο ιερός ποιητής παίρνει τη θέση της και ικετεύει στο Δεσπότη και Λυτρωτή Χριστό να τον ελεήσει, «Υπέρ την πόρνην αγαθέ, ανομήσας, δακρύων όμβρους (όπως εκείνη) ουδαμώς σοι προσήξα, αλλά σιγή δεόμενος προσπίπτω σοι, πόθω ασπαζόμενος τους αχράντους σου πόδας, όπως μοι την άφεσιν, ως Δεσπότης, παράσχης των οφλημάτων, κράζοντι, Σωτήρ, εκ του βορβόρου των έργων μου ρύσαι με».

Εξαίσιες ποιητικές συνθέσεις έργα του Αγίου Κοσμά του Μελωδού, είναι τα τροπάρια των στιχηρών των αίνων: «Σε τον της Παρθένου Υιόν πόρνη επιγνούσα Θεόν…», «Το πολυτίμητον μύρον η πόρνη έμιξε μετά δακρύων…», «Ότε η αμαρτωλός προσέφερε το μύρον…», «Ω της Ιούδα αθλιότητος! Εθεώρει την πόρνην φιλούσαν τα ίχνη και εκέπτετο δόλω της προδοσίας το φίλημα…». Στα υπέροχα αυτά τροπάρια γίνεται αριστοτεχνική αντίθεση μεταξύ της μετανοούσας γυναικός και του μελλοντικού προδότη μαθητή Ιούδα. Ο ιερός ποιητής εξαίρει την μετάνοια της πόρνης και στηλιτεύει την προδοσία του μαθητή.

Τα τροπάρια των αποστίχων είναι και αυτά καταπληκτικές ποιητικές συνθέσεις και είναι έργα του Βυζαντίου του Μελωδού. «Σήμερον ο Χριστός παραγίνεται εν τη οικία του Φαρισαίου…», «Ήπλωσεν η πόρνη τα τρίχας σοι τω Δεσπότη, ήπλωσεν ο Ιούδας τας χείρας τοις παρανόμοις…», «Προσήλθε γυνή δυσώδης και βεβορβορωμένη…». Στο τέλος ψάλλεται ένα από τα κορυφαία ποιήματα όχι μόνο της Εκκλησίας μας, αλλά και γενικότερα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Πρόκειται για το δοξαστικό «Κύριε η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή…», το γνωστό ως τροπάριο της Κασσιανής, της μεγάλης αυτής βυζαντινής ποιήτριας, την οποία μερικοί αμαθείς την ταυτίζουν με την πόρνη, που αναφέρεται στον περίφημο ύμνο της. Στο άκουσμά του, κανενός η ψυχή δεν μένει ασυγκίνητη.

Μεγάλη Πέμπτη: Υπέροχο πραγματικά και το υμνολογικό περιεχόμενο της αγίας αυτής ημέρας. Δημοφιλές είναι το αρκτικό τροπάριο «Ότε οι ένδοξοι μαθηταί…», μέσω του οποίου παροτρύνονται οι πιστοί να αποφύγουν τα πάθη του προδότη Ιούδα. Ο κανόνας επίσης, ποίημα του Κοσμά του μοναχού αποτελεί ένα κορυφαίο ποίημα της Εκκλησίας μας. Στο κοντάκιο «Τον άρτον λαβών εις χείρας ο προδότης…» ποίημα του περιφήμου Αγίου Ρωμανού, αποτυπώνεται με ακρίβεια η δολιότητα και η αθλιότητα του Ιούδα. Ο Οίκος, ποίημα του Συμεών του Υμνογράφου καλεί τους πιστούς να μιμηθούν τους μαθητές του Χριστού και να προσέλθουν στην πνευματική τράπεζα «καθαραίς ταις ψυχαίς», να ζήσουν το μυστήριο της απολύτρωσης. Εκπληκτικά τροπάρια είναι τα στιχηρά των Αίνων «Συντρέχει λοιπόν το συνέδριον των Ιουδαίων…» ποίημα Κοσμά του μοναχού, «Ιούδας ο παράνομος ο βάψας εν τω δείπνω την χείρα…», «Ιούδας ο προδότης δόλιος ων…» κλπ., ποιήματα Ιωάννου του μοναχού, ιστορούν την προδοσία του αγνώμονα μαθητή. Υπέροχο είναι ακόμα και το δοξαστικό «Ον εκήρυξεν Αμνόν Ησαίας έρχεται επί σφαγήν εκούσιον…».

Καταπληκτικά είναι επίσης και τα απόστιχα τροπάρια, ποιήματα του πατριάρχου Μεθοδίου, «Σήμερον το κατά του Χριστού πονηρόν συνήχθη συνέδριον…», «Σήμερον ο Ιούδας το της φιλοπτωχείας κρύπτει προσωπείον…», και « Μηδείς, ω πιστοί, του δεσποτικού δείπνου αμύητος…», παρουσιάζουν κατά τρόπο ποιητικότατο την σύλληψη και την ψευδοδίκη του Κυρίου. Θαυμαστό είναι ακόμα και το δοξαστικό των αποστίχων «Μυσταγωγών σου Κύριε…» με το οποίο καλούνται οι μαθητές του από Αυτόν να γίνουν διάκονοι των ανθρώπων, όπως Εκείνος.

«Τη Αγία και Μεγάλη Παρασκευή τα άγια και σωτήρια και φρικτά Πάθη του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού επιτελούμεν΄ τους εμπτυσμούς, τα ραπίσματα, τα κολαφίσματα, τας ύβρεις, τους γέλωτας, την πορφυράν χλαίναν, τον κάλαμον, τον σπόγγον, το όξος, τους ήλους, την λόγχην και προ πάντων τον σταυρόν και τον θάνατον, α δι’ ημάς κατεδέξατο΄ έτι δε και την του ευγνώμονος ληστού, του συσταυρωθέντος αυτώ, σωτήριον εν τω σταυρώ ομολογίαν». Το ιερό συναξάρι αναφέρει με λεπτομέρεια τι τιμούμε και προσκυνάμε αυτή την αγία ημέρα.

Για μας τους χριστιανούς η Μεγάλη Παρασκευή είναι η πλέον φρικτή, πένθιμη και λυπητερή ημέρα, αλλά και η πιο ιερή, η πλέον αγαπητή και προσκυνητή ημέρα της Εκκλησίας μας. Κι αυτό διότι «ο Βασιλεύς των βασιλευόντων και Κύριος των κυριευόντων, ο Ενανθρωπήσας Υιός και Λόγος του Θεού» κρέμεται καρφωμένος, γυμνός, άπνους, επάνω στο ξύλο του σταυρού, ως χείριστος κακούργος. Ο Εσταυρωμένος Χριστός μας, πήρε επάνω του όλες τις αμαρτίες του κόσμου και ανέβηκε «εκών» στο φρικτό Γολγοθά για να εξαγοράσει, μυστήριο πως, με το τίμιο Αίμα Του τη λύτρωση του ανθρωπίνου γένους.

Ο Θεός έγινε άνθρωπος από αγάπη στο πλάσμα του. Κι αυτό με περισσή αχαριστία τον ανέβασε πάνω στο Σταυρό. Ο Θεός εξάντλησε τα αποθέματα των ευεργεσιών του, κάλεσε τον άνθρωπο να γίνει Θεάνθρωπος και αυτός «παρασυνεβλήθη τοις κτήνεσι τοις ανοήτοις και ωμοιώθη αυτοίς (ψαλμ. μη’, 13). Ο Θεός εξηγόρασε τον άνθρωπο «εκ κατάρας του νόμου τω τιμίω του αίματι τω Σταυρώ προσηλωθείς και τη λόγχη κεντηθείς» (Απολυτίκιο Μ.Παρασκευής) και ο άνθρωπος με το πείσμα του, αρνήθηκε την χάρη.

«Τω Αγίω και Μεγάλω Σαββάτω, την θεόσωμον ταφήν και την εις Άδου κάθοδον του Κυρίου και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού εορτάζομεν, δι’ ών της φθοράς το ημέτερον γένος ανακληθέν προς αιωνίαν ζωήν μεταβέβηκε». Οι εντυπωσιακές σκηνές της καθόδου του Κυρίου στον Άδη όπως διασώζονται σε πρωτοχριστιανικό κείμενο (Evang.Nicodimi, Pars II,cap.V (XXI)3) ενέπνευσαν τα μέγιστα στην θαυμάσια εικονογραφία και ιδιαίτερα την μεγαλειώδη υμνολογία του Μ. Σαββάτου. Αυτή μαζί με την υμνολογία του Πάσχα αποτελεί το αποκορύφωμα της θρησκευτικής ποιήσεως. Ο θεολογικότατος κανόνας του Όρθρου του Μεγάλου Σαββάτου και ο περίφημος και δημοφιλής Επιτάφιος Θρήνος, υμνούν το νεκρό Θεό και προαναγγέλλουν την θριαμβευτική του Ανάσταση. Η θεσπέσια ακολουθία του Όρθρου του Μεγάλου Σαββάτου θεωρείται ως η εξόδιος ακολουθία του Κυρίου μας.

Οι Πατέρες της Εκκλησίας παραλλήλισαν την ταφή του Κυρίου με την ανάπαυση του Θεού κατά την εβδόμη ημέρα της Δημιουργίας (Γεν.2,3). Ο «όλβιος τάφος» είναι η κλίνη της αναπαύσεως του Υιού του Θεού, ο οποίος κατάπαυσε από το έργο της αναδημιουργίας του ανθρώπου και ολόκληρης της δημιουργίας και την αγία αυτή ημέρα αναπαύεται. Το θαυμάσιο δοξαστικό των αίνων του Όρθρου του Μ. Σαββάτου τονίζει εμφαντικά αυτή την παρομοίωση: «Τούτο εστι το ευλογημένον Σάββατον΄ αύτη εστίν η της καταπαύσεως ημέρα, εν η κατέπαυσεν από πάντων των έργων αυτού ο μονογενής Υιός του Θεού δια της κατά τον θάνατον οικονομίας τη σαρκί σαββατίσας…».

«Σήμερα έγινε σωτηρία γι’ αυτούς που κατοικούν πάνω στη γη, και για τους απ’ αιώνος δέσμιους κάτω από τη γη, τονίζει πανηγυρικά ο άγιος Επιφάνιος Κωνσταντίας (Αγίου Επιφανίου, Λόγος εις την Αγία Ανάστασιν) Οι βαριές πύλες του Άδη άνοιξαν διάπλατα. Εσείς οι απ’ αιώνος κεκοιμημένοι σκιρτήστε από χαρά. Εσείς οι καθήμενοι στο σκοτάδι και στη σκιά του θανάτου υποδεχτείτε το μέγα Φως. Ο Δεσπότης είναι μαζί με τους δούλους, ο Θεός είναι μαζί με τους νεκρούς, η ζωή ανταμώθηκε με τους θνητούς, ο ανεύθυνος κοινωνεί με τους υπεύθυνους, το ανέσπερο φως βρέθηκε μέσα στο σκοτάδι, με τους αιχμαλώτους ο ελευθερωτής, μετά των κατωτάτων ο υπεράνω των ουρανών…». «Σήμερον ο άδης στένων βοά΄ Κατελήθη μου το κράτος΄ ο ποιμήν εσταυρώθη και τον Αδάμ ανέστησεν΄ ων περ εβασίλευον εστέρημαι, και ους κατέπιον ισχύσας, πάντας εξήμεσα΄ εκένωσε τους τάφους ο σταυρωθείς΄ ουκ ισχύει του θανάτου το κράτος…».

Άγιον Πάσχα, η κορυφαία εορτή της Εκκλησίας μας. Από τους γνωστούς υμνογράφους του Πάσχα ξεχωρίζουμε τον Άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό και τον Άγιος Ρωμανό τον Μελωδό. Ο μεν Άγιος Ιωάννης συνέθεσε τον κανόνα της ακολουθίας του Όρθρου και ο Άγιος Ρωμανός το κοντάκιο της εορτής. Αναμφίβολα ο πιο αγαπητός αναστάσιμος ύμνος είναι το «Χριστός ανέστη». Πρόκειται για τον θριαμβευτικό παιάνα της πιο μεγάλης νίκης όλων των εποχών. Ποτέ δεν έχουν αποδοθεί τόσο πυκνά νοήματα σε ένα τόσο μικρό ύμνο, που για να αναλυθούν θα έπρεπε να γραφτεί ένα ολόκληρο βιβλίο.

Ο κανόνας της εορτής αποτελεί πραγματικά ένα από τα μεγαλύτερα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας όλων των εποχών. Πλούτος, σπάνιο λεξιλόγιο, ζωηρές εικόνες στην πλοκή των γεγονότων και σπουδαία θεολογικά μηνύματα αποτελούν στοιχεία της σύνθεσης του. Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός τον 8ο  αιώνα, συνέθεσε αυτό το υπέροχο ποίημα χρησιμοποιώντας ως βάση των τροπαρίων αποσπάσματα από τους πανηγυρικούς λόγους του Αγίου Γρηγορίου του Ναζιανζηνού.

Υπέροχο είναι πραγματικά και το κοντάκιο της εορτής (Άγιος Ρωμανός 6ος αιώνας). «Ει και εν τάφω κατήλθες αθάνατε…» και ο οίκος «Τον προ ηλίου Ήλιον…». Σε αυτά υμνείται η μεγάλη νίκη του Χριστού κατά του Άδη και το μεγάλο θάρρος των αγίων μυροφόρων γυναικών, οι οποίες πήγαν στον ζωήρυτο τάφο του Χριστού και είχαν την ξεχωριστή τιμή να δουν πρώτες τον Κύριο Αναστάντα.

Καταπληκτικά και ποιητικά αριστουργήματα είναι επίσης και τα τέσσερα στιχηρά των αίνων, «Πάσχα ιερόν ημίν σήμερον αναδέδεικται…», «Δεύτε από θέας, γυναίκες ευαγγελίστριαι…», «Αι μυροφόραι γυναίκες όρθρου βαθέως…» και «Πάσχα το τερπνόν…». Σε αυτά υμνείται το μέγα γεγονός της αναστάσεως, καθώς επίσης και ο πρωταγωνιστής του ο Αναστάς Κύριος. Τα ιερά πρόσωπα των Αγίων Μυροφόρων καθίστανται οι αψευδείς και ενθουσιώδεις ευαγγελίστριές της πιο ευφρόσυνης αγγελίας όλων των εποχών, «της αναστάσεως Χριστού».

Τέλος στο θεσπέσιο δοξαστικό των αίνων «Αναστάσεως ημέρα και λαμπρυνθώμεν τη πανηγύρει…» καλούμαστε όλοι να αφήσουμε την κακία και «αλλήλους περιπτυξώμεθα. Είπωμεν αδελφοί, και τοις μισούσιν ημάς, συγχωρήσωμεν πάντα τη αναστάσει», για να μπορέσουμε έτσι, με ένα στόμα, να ψάλλουμε άπειρες φορές και με δάκρυα χαράς στα μάτια, το νικητήριο παιάνα μας, «Χριστός ανέστη εκ νεκρών, θανάτω θάνατον πατήσας και τοις εν τοις μνήμασι, ζωήν χαρισάμενος».