Ρένοΰ Κωνσταντίνου, θεολόγου, Καθηγητού Μ.Ε

Α. Βίος του Αγίου

Γεννήθηκε στο χωριό Κάτω Δρυς (κοντά στα Λεύκαρα) το 1134. Δεν έτυχε μορφώσεως λόγω της υλικής φτώχειας των γονιών του. Όμως έλαβε από τους γονείς του χριστιανική αγωγή και μόρφωση. Σε ηλικία 17 ετών τον αρραβώνιασαν παρά τη θέληση του. Η ψυχή του όμως ποθούσε την αγγελική-μοναχική πολιτεία. Έτσι αναχώρησε για το μοναστήρι του Αγ. Ιωάννου του Χρυσοστόμου στην οροσειρά του Πενταδάκτυλου, αφήνοντας την ματαιότητα του κόσμου τούτου. Ο Ηγούμενος του ανέθεσε να καλλιεργεί τα αμπέλια της Μονής, ενώ ταυτόχρονα μάθαινε και γράμματα. Ο ζήλος του, η υπακοή του, η κλίση του προς τα θεία και η κατά Θεό πρόοδος του, φανέρωναν ένα χαρισματικό πρόσωπο. Γι’αυτό και ο Ηγούμενος του ανέθεσε το διακόνημα του παρεκκλησιάρχη.

Ο μοναχός Νεόφυτος αναζητούσε ησυχία για να επιδοθεί σε μεγαλύτερους πνευματικούς αγώνες, ιδιαίτερα μετά που το μοναστήρι του έγινε πόλος έλξης προσκυνητών. Έτσι μετέβηκε στους Αγίους Τόπους, αλλά δεν βρήκε αυτό που ποθούσε. Επέστρεψε στη Μονή του, αλλά λίγο μετά επιχείρησε να φύγει για την Μ. Ασία με σκοπό να υποταχθεί σε κάποιο γνωστό  αναχωρητή. Στο λιμάνι της Πάφου όμως τον συλλαμβάνουν, αφού τον εξέλαβαν ως δραπέτη, και του παίρνουν τα χρήματα του. Έτσι κατευθύνθηκε προς το απόκρημνο και καταπράσινο άκρο του Μελισσόβουνου (Β.Α. της Πάφου). Κατάλαβε ότι ήταν θέλημα Θεού να καταλήξει εδώ. Ο τόπος ήταν ήσυχος και ασύχναστος από ανθρώπους.

Εγκαταστάθηκε αρχικά σε μια σπηλιά, την οποία λάξεψε με τα χέρια του, χωρίζοντας την σε εκκλησάκι αφιερωμένο στον Τίμιο Σταυρό και σε δικό του κελλί. Μάλιστα λάξεψε και τον τάφο του. Εκεί ζούσε κλεισμένος (εξ’ ού και ονομάστηκε Έγκλειστος) ο Άγιος με νηστεία και προσευχή.

Το 1170 σε ηλικία 36 ετών χειροτονείται ιερέας από τον Μητροπολίτη Πάφου Βασίλειο Κίνναμο. Ιδρύει μοναστήρι, αρχικά με 10 μοναχούς, οι οποίοι στη συνέχεια αυξάνονται και γίνονται 18. Κτίζονται κελλιά και ο υπέροχος Ναός ο οποίος αφιερώνεται στην Παναγία. Στην συνέχεια μερίμνησε για την αγιογράφηση  της Εγκλείστρας του.

Ο Άγιος ενοχλείτο, όπως αναφέρει, από την «εύλογο και ανεύλογο» επίσκεψη προσκυνητών. ¨Έτσι σε ηλικία 65 ετών λαξεύει την «Ανωτέραν Εγκλείστραν ή Νέαν Σιών», μια σπηλιά πάνω από την πρώτη Εγκλείστρα. Στις 24 Ιανουαρίου ένας βράχος αποκόπηκε, τον κτύπησε και τον έρριψε κάτω. Ο Θεός όμως, τον οποίο επικαλέστηκε ο Άγιος, τον διέσωσε.

Ο άγιος Νεόφυτος κοιμήθηκε εν Κυρίω στις 12 Απριλίου 1219. Το λείψανο του έμεινε κρυμμένο για πολλά χρόνια, ώσπου το 1750 ανακαλύφθηκε και μεταφέρθηκε στον κυρίως ναό της Μονής. Αναδυόταν από αυτό γλυκειά ευωδία. Ο άγιος Νεόφυτος έζησε έγκλειστος 60 χρόνια. Για 30 χρόνια δεν έφαγε μαγειρευμένο φαγητό. Υπήρξε επίσης και πολυγραφότατος συγγραφέας: έγραψε συνολικά 16 έργα. Πάντοτε διακήρυττε: «Αγαθόν υπέρτερον παντός άλλου αγαθού, φόβος Θεού και μνήμη θανάτου». Η μνήμη του δεν γιορτάζεται την ημέρα του θανάτου του (12 Απριλίου) όπως συνέβαινε μέχρι το 1856, αλλά  στις 24 Ιανουαρίου, σε ανάμνηση της θαυματουργικής διασώσεως του και στις 28 Σεπτεμβρίου, ημέρα ευρέσεως του τιμίου λειψάνου του, ώστε να μην συμπίπτει με την Μ. Τεσσαρακοστή.  Τις μέρες αυτές, 28 Σεπτεμβρίου και 24 Ιανουαρίου, πανηγυρίζει η Ιερά Βασιλική και Σταυροπηγιακή Μονή του Αγίου στην Πάφο.

Β) Απόσπασμα από το έργο του  «Πανηγυρική Ά»

«Χαίρε, θεόστεπτε κόσμου Δέσποινα, παρθένε κόρη πανάμωμε, η προεκλεχθείσα Θεώ πρό πασών γενεών εις κατοικίαν του Λόγου, θεοχαρίτωτε, και επ’ εσχάτων των χρόνων σήμερον (τότε) εκ λαγόνων αγόνων αποτεχθείσα καρποφορίαν εσήμανες της αθανάτου ζωής και κοσμικήν διά του τόκου σου Θεώ καταλλαγήν»  (Πανηγυρική Α΄ , Λόγος Δ΄,10).

1)  Λίγα λόγια για το έργο «Πανηγυρική Ά»

Το έργο του αγίου Νεοφύτου «Πανηγυρική» αποτελεί μια συλλογή τριάντα κειμένων, ως επί το πλείστον πανηγυρικών λόγων και εγκωμίων, για εορτές του πρώτου τετραμήνου του εκκλησιαστικού έτους. Το πότε ακριβώς γράφτηκαν, δεν γνωρίζουμε, εκτός από τον πέμπτο λόγο (1184) και τον έβδομο (1196). Σίγουρα συντάχθηκαν σε διαφορετικό χρόνο. Οι Λόγοι αυτοί της «Πανηγυρικής» δεν είναι έργα που γράφτηκαν μόνο για μοναχούς, αλλά απευθύνονται σε ένα ευρύ κοινό. Με τα έργα αυτά ο άγιος Νεόφυτος μέσα από την Εγκλείστρα, είχε την δυνατότητα να διδάξει τον λαό του Θεού, να τους μυήσει στο ορθόδοξο δόγμα και ήθος.

2) Λίγα ερμηνευτικά για το χωρίο «Χαίρε, θεόστεπτε κόσμου Δέσποινα…» :

Στο Λόγο αυτό για το γενέθλιο της Θεοτόκου («Λόγος μετ’εγκωμίων εις το πάνσεπτον και θείον γενέθλιον της Παναχράντου Δεσποίνης ημών Θεοτόκου και Απειπαρθένου Μαρίας») και συγκεκριμένα στα κεφάλαια 10-13, άγιος Νεόφυτος ακολουθεί ένα σχήμα αντίστοιχο με τους «Χαιρετισμούς προς την Θεοτόκο». Αρχίζει με χαιρετισμό προς την Παναγία («Χαίρε, θεόστεπτε κόσμου Δέσποινα,….»). Δεν πρόκειται απλά για ένα χαιρετισμό, αλλά στην ουσία για ένα μακαρισμό για την Πάναγνη Μητέρα του Θεού. Και η ίδια η Παναγία αναγνωρίζοντας το γεγονός αυτό, στην επίσκεψη της στην ξαδέρφη της Ελισάβετ, είχε πει μεταξύ άλλων στην Ωδή της προς τον Κύριον: «…ιδου γάρ απο του νυν μακαριούσι με πάσαι αι γενεαί». Το «Χαίρε» αυτό, το οποίο πρώτος ο Αρχάγγελος Γαβριήλ εξεφώνησε προς την Θεοτόκο, υποδηλώνει ακόμη και θαυμασμό για την καθαρότερη γυναίκα που υπήρξε στην γη, την μόνη που μπορούσε να ενσαρκώσει το σχέδιο του Θεού για την σωτηρία των ανθρώπων. Είναι ένας ύμνος προς την Άσπίλη και Αμόλυντη, την οποία και ο Άγιος μας χαρακτηρίζει, όπως τόσοι άλλοι χριστιανοί στο διάβα των αιώνων, ως «παρθένον κόρην πανάμωμον».

Στη συνέχεια ο συγγραφέας, συνεχίζοντας με θαυμάσιο τρόπο τον ύμνο προς την πνευματική Μητέρα μας, επιβεβαιώνει, αλλά συνάμα και επισφραγίζει αυτό που οι Πατέρες διαλαλούν εκατοντάδες τώρα χρόνια, ότι δηλαδή η Θεοτόκος Μαρία είχε διαλεχτεί από τον Θεό πριν από όλες τις γενεές, πριν από χιλιάδες χρόνια για να γίνει κατοικητήριο του Λόγου («η προεκλεχθείσα Θεώ πρό πασών γενεών εις κατοικίαν του Λόγου»). Δεν πρόκειται για ένα απλό σχήμα λόγου, αλλά για μία πραγματικότητα την οποία ενσάρκωσε πριν από 2000 και πλέον χρόνια ο Μονογενής Υιός και Λόγος του Θεού. Η πιο πάνω φράση του Αγίου, μας φέρνει αβίαστα στο νου τους δύο τελευταίους στίχους  του δεύτερου τροπαρίου της  Ά  Ωδής του Κανόνα του «Ακάθιστου Ύμνου»: «…το παλάτιον του, του μόνου Βασιλέως, χαίρε θρόνε πύρινε του Παντοκράτορος.». Επιπλέον μας παραπέμπει στον πρώτο «Οίκο» των «Χαιρετισμών προς την Θεοτόκο», όπου η Παναγία χαρακτηρίζεται ως «βασιλέως καθέδρα» («Χαίρε ότι υπάρχεις βασιλέως καθέδρα…»). Μπορούμε λοιπόν να καταλήξουμε στο ασφαλές συμπέρασμα ότι αυτά, όπως και πολλοί άλλοι ύμνοι και εκκλησιαστικά κείμενα, των οποίων ο συγγραφέας ήταν άριστος γνώστης έχουν ασκήσει καταλυτική επίδραση στο έργο του.  Εφ’ όσον λοιπόν η Παναγία είναι κατοικητήριο του Λόγου του Θεού, είναι σίγουρα πλημμυρισμένη και από την Θεία Χάρη, κάτι που ο συγγραφέας της Εγκλείστρας αποδίδει με το επίθετο «θεοχαρίτωτε».

Στη συνέχεια γίνεται λόγος για τον ερχομό στο κόσμο της Παναγίας, από άτεκνους γονείς(«εκ λαγόνων αγόνων αποτεχθείσα καρποφορίαν»), όταν πλέον η κακία στον κόσμο και η αμαρτία γενικότερα, είχε φτάσει στο αποκορύφωμά της («και επ’ εσχάτων των χρόνων…»). Είναι γνωστό ότι οι θεοπάτορες Ιωακείμ και Άννα ήταν άτεκνοι, κάτι που και ο υμνωδός σημειώνει στο Κοντάκιο της εορτής της γεννήσεως της Θεοτόκου: «Ιωακείμ και Άννας ονειδισμού ατεκνίας…». Οι θερμές προσευχές τους καρποφόρησαν και έφεραν στον κόσμο την μικρή Μαρία, την οποία σε ηλικία 3 ετών αφιέρωσαν στον Ναό. Όσον αφορά το δεύτερο που σημειώνει ο άγιος Νεόφυτος («και επ’ εσχάτων των χρόνων…»), είναι γεγονός ότι η αμαρτία είχε εξαπλωθεί στην γη, νεκρώνοντας πνευματικά τους ανθρώπους. Η γέννηση της Θεοτόκου, η οποία έτεκε τον Υιό και Λόγο του Θεού, έγινε την κατάλληλη χρονικά στιγμή. Έτσι η Παναγία γίνεται ο αίτιος για ανακαινισμό της ανθρωπότητας και της κτίσης, κάτι που υπογραμμίζεται και στον πρώτο «Οίκο» των «Χαιρετισμών»: «Χαίρε δι’ ης νεουργείται η κτίσις…». Αποδίδοντας πολύ εύστοχα όλα αυτά ο ιερός συγγραφέας απευθυνόμενος στην Υπέραγνη, της λέει ότι με την γέννηση της «εσήμανες τής αθανάτου ζωής και κοσμικήν δια του τόκου σου Θεώ καταλλαγήν». Με την γέννηση δηλαδή της μικρής Μαριάμ σήμανε για ολόκληρη την κτίση μια νέα κατάσταση, όπου ο θάνατος δεν έχει θέση. Η «αθάνατος ζωή» είναι ο ίδιος ο Χριστός, που την προσφέρει στους πιστούς. Ταυτόχρονα συμφιλιώνεται πλέον η ανθρωπότητα και δια της ανθρωπότητας η κτίση ολόκληρη με τον Θεό. Η προτέρα έχθρα με τον Αδάμ και την Εύα, παύει πλέον να ισχύει. Όπως μας αναφέρει και ένας άλλος εκκλησιαστικός συγγραφέας, ο άγιος Ειρηναίος, « Στον πρώτο Αδάμ παροργίσαμε τον Θεό, επειδή δεν τηρήσαμε το πρόσταγμα Του, έτσι στο δεύτερο Αδάμ –τον Χριστό- συμφιλιωθήκαμε μαζί Του, υπακούοντας μέχρι θανάτου»(Ειρηναίου Adversus haereses, V, 16, 3, PG 7, 1168). Για τους λόγους αυτούς λοιπόν η γέννηση της Θεοτόκου «χαράν εμήνυσε πάση τη οικουμένη….» (Από το Απολυτίκιο της εορτής της γεννήσεως της Θεοτόκου).

Γ) Απόσπασμα από το έργο του Αγίου Νεοφύτου «Δέκα Λόγοι περί του Χριστού Εντολών»

«Εἰ δὲ ὁ ὀφθαλμός σου ὁ δεξιὸς σκανδαλίζει σε, ἔξελε αὐτὸν καὶ βάλε ἀπὸ σοῦ· συμφέρει γάρ σοι ἵνα ἀπόληται ἓν τῶν μελῶν σου καὶ μὴ ὅλον τὸ σῶμά σου βληθῇ εἰς γέενναν. Καὶ εἰ ἡ δεξιά σου χεὶρ σκανδαλίζει σε, ἔκκοψον αὐτὴν καὶ βάλε ἀπὸ σοῦ· συμφέρει γάρ σοι ἵνα ἀπόληται ἓν τῶν μελῶν σου καὶ μὴ ὅλον τὸ σῶμά σου βληθῇ εἰς γέενναν (Ματθ. 5, 29 -30):  Έδειξεν ο Δεσπότης δια τήσδε της εντολής ότι, εάν κέκτηται τις πράγμα ή φίλον ή συγγενή προς απώλειαν έλκοντα και μή δύναται αυτός αυτόν ελκύσαι προς σωτηρίαν, καν ως οφθαλμόν ή ως χείρα δεξιάν κέκτηται τούτον, συμφέρει διαχωρίζεσθαι τούτου, και εκκόπτειν και απορρίπτειν, ως μέλους τινός αχρήστου και σεσημμένου, ίνα μη και και αυτός συναπόληται τούτω» ( «Δέκα Λόγοι περί του Χριστού Εντολών», Λόγος Στ΄,17).

1)  Λίγα λόγια για το έργο «Δέκα Λόγοι περί του Χριστού Εντολών»

Στους Λόγους αυτούς αναπτύσσονται και εξηγούνται με την βοήθεια πολλών γραφικών χωρίων διάφορες ευαγγελικές εντολές του Κυρίου, εκ των οποίων οι περισσότερες είναι παρμένες από την επί του Όρους ομιλία του Θεανθρώπου. Ο ιερός συγγραφέας της Εγκλείστρας, απευθύνει τους Λόγους αυτούς σε κάποιους πνευματικούς του αδερφούς του, κάτι το οποίο συμπεραίνουμε από τις προσφωνήσεις των «αδελφών». Επίσης από τις προσφωνήσεις αυτές καθώς και από τις επικεφαλίδες των Λόγων εικάζουμε ότι αυτοί γράφτηκαν με σκοπό να διαβάζονται σε συνάξεις μοναχών.

Όσον αφορά τον χρόνο συγγραφής, οι ενδείξεις που έχουμε είναι ελάχιστες. Κάποια στοιχεία τα αντλούμε κυρίως μέσα από το κείμενο: Κατ’ αρχήν οι Λόγοι δεν απέχουν χρονικά μεταξύ τους. Μόνο ένας μπορεί να χρονολογηθεί με ακρίβεια, ο έβδομο Λόγος,  αφού ο ίδιος ο συγγραφέας  χρονολογεί τον Λόγο αυτό με ακρίβεια στο έτος 1175-1176. Με την βοήθεια και κάποιων άλλων αναφορών μπορούμε να πούμε με ασφάλεια ότι η συγγραφή των «Εντολών», ολοκληρώθηκε το 1176. Το στοιχείο αυτό καθιστά το έργο αυτό το αρχαιότερο, τουλάχιστον ανάμεσα στα μείζονα σωζόμενα συγγράμματα του Αγίου και γράφτηκε από τον Άγιο σε ηλικία 42 ετών.

2) Λίγα ερμηνευτικά για το χωρίο «Εἰ δὲ ὁ ὀφθαλμός σου ὁ δεξιὸς σκανδαλίζει σε»:

Η εντολή αυτή του Κυρίου, την οποία ο άγιος Νεόφυτος πολύ εύστοχα ερμηνεύει αποτελεί μέρος από την επί του Όρους Ομιλία, όπως και οι περισσότερες εντολές που ερμηνεύει ο άγιος στο έργο αυτό. Μας εξηγεί λοιπόν με απλά λόγια ο ιερός συγγραφέας ότι με αυτή την εντολή ο Δεσπότης Χριστός θέλει να μας προτρέψει προς το εξής: Αν έχει κανείς κάποιο αντικείμενο, ή κάποιο πρόσωπο «φίλον ή συγγενή», η σχέση με τον οποίο είναι πιθανόν να στοιχίσει τη σωτηρία του, τον ελκύει, όπως πολύ θαυμάσια υπομνηματίζει ο εγκλειστριώτης Άγιος, στην απώλεια («…προς απώλειαν έλκοντα…») και αδυνατεί αυτός να οδηγήσει το πρόσωπο αυτό στη σωτηρία («μή δύναται αυτός αυτόν ελκύσαι προς σωτηρίαν») είναι προτιμότερο να αποκοπεί από αυτό, σαν να είναι κάτι άχρηστο, ώστε να μην οδηγηθεί και αυτός στην αιώνια κόλαση («…συμφέρει διαχωρίζεσθαι τούτου, και εκκόπτειν και απορρίπτειν, ως μέλους τινός αχρήστου και σεσημμένου, ίνα μη και και αυτός συναπόληται τούτω.»). Η αδυναμία να οδηγήσουμε κάποιον στην οδό της σωτηρίας, μπορεί να οφείλεται στην πνευματική μας φτώχεια ή και στην μη αποδεκτικότητα του δευτέρου. Ο Άγιος αυτόν ή αυτό που μας οδηγεί στην απώλεια μας καλεί να τον ή το απορρίψουμε ως «μέλους τινός αχρήστου και σεσημμένου». Όντως όποιος είναι μακριά από τον Χριστό και τις ανακαινιστικές και ψυχοσωστικές εντολές του και μάλιστα λειτουργεί σαν σκάνδαλο παρασύροντας και άλλους στην πτώση, είναι σίγουρα για πνευματικά άχρηστος και σαθρός. Aπό την άλλη όμως μπορεί να μην ευθύνεται το πρόσωπο αυτό ή το αντικείμενο, αλλά εμείς. Πώς; Διότι πολύ πιθανόν να δώσαμε όλη μας την αγάπη και αφοσίωση σε κάποιο πρόσωπο ή ακόμη και αντικείμενο και να μην αφήσαμε χώρο για τον Θεό. Ας μην ξεχνούμε ότι στις μέρες μας ο άνθρωπος έχει αγαπήσει και θεοποιήσει το χρήμα, πράγμα που συνιστά ασφαλώς μια σύγχρονη ειδωλολατρική τάση. Να δοθήκαμε με όλο μας το είναι σε κάποιον ή κάτι, λησμονώντας ότι η πρώτη εντολή του Χριστού είναι «ἀγαπήσεις Κύριον τὸν Θεόν σου ἐν ὅλῃ τῇ καρδίᾳ σου καὶ ἐν ὅλῃ τῇ ψυχῇ σου καὶ ἐν ὅλῃ τῇ διανοίᾳ σου» (Μτθ. 22,37), την οποία ασφαλώς και ερμηνεύει σε κάποιο άλλο σημείο του έργου του ο άγιος Νεόφυτος. Στην περίπτωση αυτή το άλλο πρόσωπο ή αντικείμενο δεν σημαίνει ότι είναι αντικειμενικά άχρηστα, αλλά εμείς πρέπει να το θεωρήσουμε ως τέτοια, ώστε να αποκοπούμε από αυτά.

Όσο σπουδαίο λοιπόν και αν είναι κάποιο πρόσωπο ή  αντικείμενο, από την στιγμή που μας αποκόπτει από τον Χριστό, τότε επιβάλλεται να αποκοπούμε εμείς από αυτό. Ακόμη και αν η σπουδαιότητα  του είναι τόση, όση για το σώμα μας  η ύπαρξη του δεξιού ματιού ή του δεξιού οφθαλμού («…καν ως οφθαλμόν ή ως χείρα δεξιάν κέκτηται τούτον…»), πάλι πρέπει να απομακρυνθούμε από αυτό, διότι είναι ορατός και άμεσος ο κίνδυνος να χάσουμε τη ψυχή μας.