Ο όσιος Ρωμανός ο Μελωδός καταγόταν από την Έμεσα της Συρίας. Αρχικά είχε χρηματίσει διάκονος στην εκκλησία της Βηρυτού  και στη συνέχεια μετέβηκε στην Κωνσταντινούπολη, πιθανόν κατά τα χρόνια του βασιλέως Αναστασίου Α΄ (496 μ. Χ.), στον ναό της Υπεραγίας Θεοτόκου Κύρου. Εκεί μετείχε τακτικά και σε αγρυπνίες στο ναό της Θεοτόκου των Βλαχερνών.

Σύμφωνα με την παράδοση ο Ρωμανός, παρά το γεγονός ότι είχε προκόψει στην αρετή, δεν ξεχώριζε για το ποιητικό του ταλέντο και μάλλον χαρακτηριζόταν ως παντελώς άμουσος. Είχε όμως βαθιά πίστη στην Παναγία και την παρακάλεσε να του χαρίσει το χάρισμα της μελωδίας. Στην ακολουθία της Αγρυπνίας των Χριστουγέννων ο όσιος αποκοιμήθηκε. Η Παναγία εμφανίστηκε στον ύπνο του και του χάρισε ένα τυλιγμένο τόμο από χαρτί, το οποίο λέγεται κοντάκιον, και τον πρόσταξε να το καταφάει. Τότε ο όσιος Ρωμανός ξύπνησε και ανέβηκε στον άμβωνα του ναού και άρχισε να ψάλλει τον ύμνο «Η Παρθένος σήμερον τον υπερούσιον τίκτει». Από τη στιγμή εκείνη και έπειτα το ποιητικό χάρισμα του Ρωμανού έμεινε άσβεστο και αναδείχθηκε ως ο μεγαλύτερος μελωδός της Εκκλησίας. Έγραψε πάνω από χίλια κοντάκια για τις υπόλοιπες εορτές του χρόνου και για τους αγίους της Εκκλησίας. Περνώντας τη ζωή του με ευλάβεια εξεδήμησε προς τον Κύριο. Η μνήμη του εορτάζεται την 1^η Οκτωβρίου.

Το έργο του οσίου Ρωμανού του Μελωδού έχει αναλυθεί και από σύγχρονους μελετητές. Έχει χαρακτηριστεί ισότιμος προς τον προφητάνακτα Δαβίδ και Πίνδαρος της εκκλησιαστικής ποίησης. Ο διάσημος Γερμανός βυζαντινολόγος καθηγητής Κρουμβάχερ, ο οποίος εξέδωσε αρκετούς ανέκδοτους ύμνους του οσίου Ρωμανού, τον αποκαλεί τον μεγαλύτερο ποιητή των Βυζαντινών χρόνων και ίσως τον μεγαλύτερο εκκλησιαστικό ποιητή όλων των εποχών.